Hættulegir orkudrykkir?

Umræðan um orkudrykki hefur verið hávær undanfarið. Síðastliðið sumar skrifaði ég grein um koffín sem birtist í Morgunblaðinu og Fréttatímanum og einnig á www.mbl.is. Þessa grein er vert að lesa aftur vegna þeirrar umræðu sem nú á sér stað um neyslu barna og unglinga á Íslandi á orkudrykkjum („Kaffidrykkja íslenskra barna er staðreynd!").

Ein af stóru fréttunum sl. daga var um tvo unga drengi sem lagðir voru inn á spítala með hjartsláttatruflanir og frekari vanlíðan. Annar þeirra upplifði þessar raunir eftir drykkju á stórum orkudrykk af tegundinni Red Rooster sem skilja má á fréttum að hafi verið keyptur í verslunum Samkaupa. Þetta er haft eftir móður annars drengsins.

Viðbrögð hafa verið sterk við þessum fréttum og sitt sýnist hverjum þegar kemur að neyslu barna og ungmenna á orkudrykkjum og öðrum drykkjum með örvandi efnum eins og koffíni.

Mikilvægt er að benda á að ekkert ólöglegt hefur farið fram ef mark er takandi á fréttum. Hvorki gerðu strákarnir sig seka um að neyta ólöglegra efna né heldur var verið að selja ólöglega vöru í Samkaupum. En seinna atriðið og ofangreindar fréttir sýna e.t.v. hversu stórt  vandamálið er og hversu mikil áskorunin er sem blasir við ungum neytendum og foreldrum þeirra:  á Íslandi eru vörur til sölu í verslunum, löglegar vörur, sem eru fullkomlega óæskilegar fyrir börn og unglinga að neyta.

Engin takmörkun er á magni koffíns í drykkjarvörum á Íslandi.  Innihaldi drykkur koffín skal það koma fram í innihaldslýsingu og ef koffín magn er yfir 150 mg/l skal merkja „Inniheldur mikið af koffíni" þannig að það sjáist um leið og heiti vörunnar.  Á eftir þeim texta skal í sviga tilgreina hvert magn koffíns er í mg/ 100 ml.  Sjá reglugerð 884/2003 um merkingu matvæla sem innihalda kínín og matvæla sem innihalda koffín.

Af heimasíðu Matvælastofnunar, www.mast.is.

Hverjir eru börn og hverjir eru unglingar? Á hvaða aldri eru þessir einstaklingar? Hvenær hætta þau að vera börn og unglingar og „fullorðnast"?

Þessu er erfitt að svara og fer svarið algerlega eftir því hvern þú spyrð, hvar hann á heima, t.d. í hvaða landi, hvort þú spyrjir flugfélag eða fjármálaráðuneytið, sem fer með sölu áfengis á Íslandi, eða spyrð einstaklinginn sjálfan þegar deilur um útivistartíma spretta upp á milli barns og foreldris. Sameinuðu þjóðirnar tilgreina ekki sérstakan aldur þar sem börn verða fullorðin enda mismunandi á milli heimssvæða hvernig þessir hlutir eru skilgreindir. Til dæmis er Barnasáttmáli Sameinuðu þjóðanna fyrst og fremst til þess, er aldur varðar, að börn séu ekki sett í aðstöðu og aðstæður sem ekki eru til hæfis þeirra aldri. Barnasáttmálinn tilgreinir einnig orðrétt  

„.....að börn séu hópur sem þarfnist sérstakrar verndar umfram hina fullorðnu."

Samkvæmt íslenskum lögum verður einstaklingur sjálfráða og fjárráða við 18 ára aldur og margir tala um 18. árið sem árið þegar maður verður lögráða og öðlast öll þau réttindi og gengur að öllum þeim skyldum sem á fullorðnum lögráða einstaklingum hvílir. Svo þekkja flestir að „áfengisaldur" er 20 ár.

Hvernig í ósköpunum stendur þá á því að sumir framleiðendur og innflutningsaðilar orkudrykkja merkja orkudrykki sína „ekki ætlaða til neyslu yngri en 15 ára"? Rétt er að minnast á að engar skyldur hvíla á þessum aðilum að merkja orkudrykki á þennan hátt. Engar reglur eru um merkingar á orkudrykkjum umfram það sem gildir um hefðbundin önnur matvæli nema að því leytinu að ef magn koffíns í drykkjum er yfir 150 mg/lítra þá skal það merkt á ákveðinn hátt.

Það má því  segja að fyrirtækin séu í raun að gera neytendum, börnum og foreldrum þeirra,  greiða með því að merkja með varnaðarorðum um áhrif innihalds á neytendur sem og að orkudrykkir séu ekki ætlaðir ákveðnum hópi neytenda.

En af hverju ganga fyrirtæki ekki alla leið og ráðleggja öllum börnum frá því að neyta drykkjanna? Þessu get ég ekki svarað en mér þykir líklegt að gróðasjónarmið ráði hér för.  Salan er einfaldlega það mikil í aldursflokknum 16-18 ára, nú eða 16- 20 ára, að það myndi hafa veruleg neikvæð áhrif að merkja þetta með frekari varnaðarorðum.

Það er vitað mál að koffín er örvandi efni. Þetta vita íþróttamenn, samtök íþróttamanna úti um allan heim, vísindamenn sem hafa rannsakað efnið í áratugi, neytendur, foreldrar sem drekka kaffi og allir þeir sem hafa einhvern tímann látið ofan í sig vöru sem inniheldur koffín. Þar sem koffín er örvandi getur það klárlega haft jákvæð áhrif á dagleg störf og hversu miklu við komum í verk. Hófleg neysla á koffíni getur haft jákvæð áhrif á getu í mörgum íþróttagreinum og aðstoðað við að halda einbeitingu.

En það eru einmitt þessi áhrif og miklu fleiri sem gera það að verkum að koffínneysla er algerlega óásættanleg á meðal barna og unglinga.

Við megum ekki gleyma því að þar sem koffín er örvandi efni þá hefur það t.d. áhrif á hjartslátt og þeim mun léttari, í kg talið, sem einstaklingur er sem neytir koffíns þeim mun sterkari eru áhrifin. Allt tal um að hjartsláttartruflanir unglings sem hefur neytt eins lítra af orkudrykk, og þar með 320 mg af koffíni, séu ekki vegna neyslu á koffíni er ábyrgðarlaust hjal og dæmir sig sjálft.

Fram að þessu hef ég sem næringarfræðingur gefið leiðbeiningar um að orkudrykkir séu ekki íþróttadrykkir. Íþróttadrykkir eru notaðir með réttu í mörgum íþróttagreinum þar sem svitatap er umtalsvert. Þessar leiðbeiningar eiga ennþá við en þegar ég var í Bónus í gær sá ég að nánari útskýringar eru nauðsynlegar. Nú er hægt að kaupa bæði Powerade og Lucozade með koffíni en þessar vörur hafa fram að þessu ekki innihaldið koffín. Þessi staðreynd er ekki til þess að hjálpa börnum og unglingum að sneiða fram hjá koffínríkum vörum. Það sem aðskilur þó þessa koffínríku drykki frá íþróttadrykkjum er að á þeim stendur ENERGY fyrir neðan nafnið Powerade eða Lucozade og er það til merkis um að þau innihaldi koffín. 

Ég hef oftar en einu sinni óskað eftir því opinberlega að framleiðendur, innflutningsaðilar, seljendur og aðrir sem koma að markaðssetningu matvæla taki á sig þá samfélagslegu ábyrgð sem þeim, að mínu mati, ber skylda til og sýni neytendum þá virðingu sem þeir eiga svo sannarlega skylda.

Eru fyrirtæki sem auglýsa orkudrykki að brjóta lög? Nei klárlega ekki en hvernig þau „keyra sig inn í hug" barna og unglinga er óásættanlegt frá sjónarhorni mínu sem fagaðila og foreldris tveggja barna.

Fyrirtæki verða að sýna ábyrgð og virða hin ýmsu viðmið sem í gangi eru og ráðleggingar vísindamanna þó svo að lög kveði ekki á um slíkt. Það er vitað að stærstur hópur íslenskra fyrirtækja kann markaðsfræðin sín upp á tíu og veit að góðar heilnæmar vörur gefa fyrirtækinu gott orð og gera það að verkum að meira selst. Það á því ekki að þurfa að ala á fákunnáttu barna og foreldra. Mikilvægt er að allir, ég og þú og þeir sem stjórna í fyrirtækjum muni eftir því að:

Börn eru hópur sem þarfnast sérstakrar verndar umfram hina fullorðnu!